Debata dotycząca celów edukacji wydaje się nie mieć końca. W ostatnim czasie zadawane są pytania o to, czy młodzi ludzie powinni być głównie przygotowywani do wejścia na rynek pracy, czy też celem edukacji powinien być  rozwój społeczny, kulturowy i intelektualny, w taki sposób, aby młodzi ludzie stawali się  aktywnymi obywatelami. We współczesnej edukacji dąży się  do zachowania równowagi między tymi dwoma orientacjami.   

Co to jest edukacja obywatelska?
Celem edukacji obywatelskiej jest kształtowanie – już od najmłodszych lat – świadomości obywatelskiej, dzięki której ludzie będą mogli podejmować dojrzałe decyzje społeczne. Rozwój kompetencji społecznych jest niezwykle istotny w edukacji obywatelskiej, bowiem ułatwiają one życie w społeczeństwie i współpracę w grupie. Wyposażenie młodych ludzi w te umiejętności pozwala im na rozumienie otoczenia,  w którym żyją, stawianie diagnoz, reagowanie i wyciąganie wniosków. Już od najmłodszych lat zaleca się promowanie aktywności obywatelskiej jako kluczowego elementu edukacji np. poprzez dyskusje, demokratyczne wybory czy wspólne podejmowanie decyzji. Takie podejście sprawia, że młodzi obywatele w  przyszłości mają szansę stać się dojrzałymi obywatelami, którzy będą mogli podjąć działania na rzecz społeczności lokalnej np. zorganizować zbiórkę pieniędzy lub rzeczy materialnych, zbierać podpisy pod ważną akcją społeczną i posiądą wiedzę, do jakiego organu państwa lub samorządu mają się zwrócić, aby rozwiązać problem. 

Zastanówmy się jednak nad tym, jaki jest cel edukacji obywatelskiej? Czy kształcenie świadomych obywateli jest konieczne? Okazuje się, że im bardziej wykształcone społeczeństwo, tym bardziej jego członkowie angażują się w sprawy społeczne, polityczne, gospodarcze, a także w wolontariat oraz działania charytatywne. Ponadto, świadomi i krytycznie myślący obywatele są w stanie zapewnić sprawiedliwość społeczną. Dojrzali obywatele są filarem społeczeństwa obywatelskiego. Innymi słowy – potrafią przeciwdziałać społecznemu wykluczeniu, a także bronić praw człowieka. Ma to duże znaczenie również dla działań oddolnych – dzięki edukacji obywatelskiej społecznik zna prawa i swobody obywatelskie, pomaga je chronić i respektować. Grupa społeczników może zorganizować spółdzielnię pracy, w której będzie zatrudniała byłych więźniów czy osoby bezdomne – takie działania, niewątpliwie prowadzą do przeciwdziałania wykluczaniu społecznemu.   

Współcześnie w edukacji obywatelskiej akcentuje się respektowanie praw wszystkich obywateli (a tym samym praw człowieka), niezależnie od ich pochodzenia narodowego, etnicznego, rasowego. Edukacja obywatelska, zdaniem wielu badaczy, powinna czerpać z edukacji wielokulturowej, być nastawiona na dialog i wzajemne rozumienie kultur, bez marginalizacji czy stygmatyzacji którejkolwiek z nich. W edukacji obywatelskiej kładzie się nacisk na przeciwdziałania wszelkim formom niesprawiedliwości społecznej, rasizmowi oraz ksenofobii. Ponadto zwraca się uwagę na potrzebę równego traktowania osób niepełnosprawnych oraz przeciwdziałania ableizmowi (postrzeganie niepełnosprawności jako czegoś negatywnego i stygmatyzacja osób niepełnosprawnych). Społecznicy mogą zatem organizować różnego rodzaju akcje mające na celu zbliżanie kategorii ‘innego’. Można na przykład organizować spotkania międzykulturowe i zapraszać na nie społeczność lokalną. A osoby narażone na wykluczenie zachęcać do angażowania się w różne inicjatywy społeczne. Cele edukacji obywatelskiej są również ukierunkowane na  kształtowanie postaw obywatelskich (np. udział w wyborach), na zwiększenie aktywności społecznej (np. poprzez angażowanie się w sprawy społeczności lokalnej) oraz na  rozwijanie umiejętność krytycznego myślenia (np. poprzez umiejętność wyciągania wniosków, korzystając z różnych materiałów źródłowych).     

Co to jest obywatelstwo?
W literaturze przedmiotu stawiane są pytania również o to, czym jest obywatelstwo. Kiedy zadajemy pytanie: „jakie posiadasz obywatelstwo?”, odpowiedź przychodzi łatwo i szybko. Jednak gdy zapytamy, co to znaczy być obywatelem, odpowiedź wydaje się już bardziej złożona. To pierwsze pytanie związane jest ze statusem, legitymizacją i odnosi się do formalnej przynależności do danego  państwa narodowego (np. dokumentowane posiadaniem paszportu lub dowodu osobistego). Natomiast drugie pytanie jest bardziej skomplikowane, gdyż łączy się poczuciem przynależności i chęcią podjęcia określonych działań na rzecz danej wspólnoty. Dlatego tak istotne jest budowanie poczucia przynależności do określonej społeczności, co przekłada się na integrację społeczną i gotowość do podejmowania określonych działań.  

Jakie znaczenie odgrywa szkoła w edukacji obywatelskiej?
Istotną rolę w procesie edukacji obywatelskiej przypisuje się systemowi oświaty, a szkoły są postrzegane jako ważny element społeczności lokalnej. To właśnie w ramach ich działań podejmowane są inicjatywy, które kształtują  postawy obywatelskie. To w nich winno się prowadzić dyskusję na temat ważnych i aktualnych problemów społecznych i wspierać uczniów w podejmowanych przez nich decyzjach. Jeśli szkoły będą mobilizowały do społecznego zaangażowania, wówczas istnieje szansa na większą integrację społeczną oraz wzrost kapitału społecznego.  Ważne jest również podejmowanie współpracy między sektorem organizacji pozarządowych a szkołami, dzięki czemu uczniowie mają okazję do brania udziału w tzw. ‘lekcjach na żywo’. Na zakończenie warto zauważyć, jak istotne w procesie edukacji obywatelskiej jest rozwijanie zdolności krytycznego myślenia. Ta umiejętność pozwala na zrozumienie złożoności, różnorodności oraz niepewności występujących we współczesnym świecie. Chodzi zatem o takie podejście do edukacji obywatelskiej, w którym nie tylko wiedza jest ważna, ale przede wszystkim kształtowanie postaw, które pozwolą na rozumienie i funkcjonowanie we współczesnym świecie. Odkąd prawo do nauki stało się powszechne dla wszystkich obywateli, edukacja obywatelska powinna być integralną częścią współczesnego systemu oświatowego. Tak, aby dzieci były w przyszłości nie tylko dobrze wykształconymi specjalistami, ale także świadomymi, empatycznymi i krytycznie myślącymi obywatelami gotowymi na społeczne zaangażowanie i  zmienianie otoczenia, w którym żyją.