Odpowiedź na pytanie, czym jest społeczeństwo obywatelskie nie jest jednoznaczna. Trudno bowiem zdefiniować, czym ono jest, chociaż wiele osób podejmowało się tego trudu. Stanowi ono zmienną i dynamiczną konstrukcję społeczną. A zatem trzeba przyjąć, że ilu autorów, tyle definicji. Najprościej rzecz ujmując: społeczeństwo obywatelskie charakteryzuje się zdolnością do samoorganizacji i podejmowania oddolnych działań, bez potrzeby udziału instytucji państwowej. A zatem – jeśli na drodze dojazdowej do naszego domu powstała wyrwa, która utrudnia nam przejazd – w ramach społeczeństwa obywatelskiego oraz istniejącego prawa, podejmujemy działania mające na celu naprawienie szkody. Nie zawsze chodzi o to, by samodzielnie łatać dziurę, ale o to, by dać sygnał odpowiednim władzom, że sytuacja wymaga interwencji. Innymi słowy – jako członkowie społeczności lokalnej – nie czekamy z założonymi rękami, aż urzędnicy zajmą się naszą sprawą, ale działamy wspólnymi siłami, by dokonać realnej zmiany w swoim otoczeniu.

Społeczeństwo obywatelskie to swego rodzaju ekosystem, który tworzą jednostki, lokalne społeczności, organizacje pozarządowe (formalne i nieformalne), ruchy społeczne i religijne, związki zawodowe, przedsiębiorcy ekonomii społecznej, różnego rodzaju spółdzielnie. Warto zauważyć, że ze społeczeństwem obywatelskim mamy do czynienia już wtedy, gdy ludzie podejmują dobrowolnie określone działania na rzecz istotnej społecznie sprawy.

Zadaniem społeczeństwa obywatelskiego jest wprowadzenie korzystnych zmian z punktu widzenia interesu społecznego, a jedną z jego cech jest poczucie odpowiedzialności za wspólne dobro. Duże znaczenie w jego utrzymaniu i rozwoju ma tzw. trzeci sektor, czyli organizacje pozarządowe, ale również grupy nieformalne działające w świecie rzeczywistym i wirtualnym. Trzeba koniecznie uwypuklić fakt, że na skutek gwałtownych przemian w świecie technologii, społeczeństwo obywatelskie działa, rozwija się i umacnia za pośrednictwem Internetu. Aktorzy społeczeństwa obywatelskiego mogą zatem opuścić swoją lokalność i z powodzeniem komunikować swój przekaz milionom odbiorców na całym świecie. Dzięki działaniu w sieci, mała grupa ludzi może zmobilizować wiele osób do podjęcia natychmiastowych działań lub zwrócić uwagę na ważny problem społeczny.

Społeczeństwo obywatelskie działa na różnych poziomach, a jego członkowie angażują się w wiele różnych kwestii, wymagających rozwiązania, zmiany czy też naprawy. Rola społeczeństwa obywatelskiego zmieniła się w ostatnim czasie. Jego członkowie stają się animatorami, społecznikami, usługodawcami. Wzrasta też znaczenie sektora prywatnego w tworzeniu społeczeństwa obywatelskiego. Niektórzy twierdzą, że ma to ogromne znaczenie dla budowania społecznego kapitału. Według dotychczasowego paradygmatu, społeczeństwo obywatelskie było postrzegane jako oddzielny sektor w stosunku do rządu i sektora prywatnego. Dziś te trzy podmioty wchodzą ze sobą w silne interakcje, tworząc koalicje i budując partnerstwo.  

Interesującym jest fakt, że w ostatnich kilku dekadach do dynamicznego rozwoju społeczeństwa obywatelskiego przyczyniły się zmiany geopolityczne (Europa i Północna Ameryka nie są jedynymi potęgami polityczno-ekonomicznymi) oraz rozwój nowoczesnych technologii. W związku z tym na całym świecie powstały liczne organizacje i sieci pozarządowe o zasięgu globalnym (w 1990 roku odnotowano 6 500 organizacji pozarządowych, w 2006 – ponad 50 000, a w 2013 – 65 000[1]). Dane te wskazują, że mamy do czynienia z powstawaniem globalnego społeczeństwa obywatelskiego.

Na koniec warto zadać pytanie o rolę i znaczenie społeczeństwa obywatelskiego. J. A Scholte wyróżnił cztery kategorie jego oddziaływań:  

– oddziaływanie na język i ekspresję społeczną – społeczeństwo obywatelskie tworzy różnego rodzaju hasła czy slogany, które powiązane są z ważną społecznie sprawą  np. „stop terrorism and extremism” czy też „więcej żłobków i przedszkoli”;
– oddziaływanie na procesy instytucjonalne – wpływ na działanie organizacji rządowych czy międzynarodowych poprzez budowanie relacji partnerskich i udział aktorów społeczeństwa obywatelskiego w procesie podejmowania decyzji. Dzięki temu oddziaływaniu, zwiększono przejrzystość funkcjonowania wielu instytucji;
– oddziaływanie na politykę – wiele działań społeczeństwa obywatelskiego dało impuls, rozwinęło czy zablokowało pewne działania polityczne, a także przyczyniło się do powstania nowych, międzynarodowych instytucji. Głos obywateli jest brany pod uwagę w takich kwestiach jak ochrona środowiska naturalnego, prawa człowieka, redukcja bezrobocia, etc.;
– oddziaływanie na strukturę społeczeństwa – badania i praktyka społeczna potwierdzają, że społeczeństwo obywatelskie wzmocniło autonomię ponadnarodowych instytucji i wprowadziło społeczeństwo obywatelskie na poziom działalności globalnej.

Społeczeństwo obywatelskie jest fundamentem państwa demokratycznego, to jego członkowie mają wpływ na wybór władz rządowych i samorządowych oraz na późniejszą kontrolę i ocenę ich działań, jak również na proces podejmowania decyzji.
       
[1] Dane wg. Yearbook of International Organizations